Ποίημα .Ιωάννου
Δαμασκηνού
(Απόσπασμα)
Εισαγωγικά
Τα Χριστούγεννα ψάλλονται δύο κανόνες, ένας
"πεζός" και ένας "ιαμβικός", δηλ. με συγκεκριμένο ποιητικό
μέτρο (ιαμβικό στίχο). Ο πεζός κανόνας (ο πιο γνωστός) είναι ποίημα του αγίου
Κοσμά του Μελωδού, ενώ ο ιαμβικός είναι του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού. Οι
κορυφαίοι αυτοί ποιητές και μουσικοί του 8ου αιώνα ήταν θετοί αδελφοί.
Ο Φώτης Κόντογλου
γράφει:
“… Διάβαζα τ' αρχαία τροπάρια, και βρισκόμουνα σε μια
κατάσταση που δεν μπορώ να τη μεταδώσω στον άλλον. Προ πάντων ο ιαμβικός
Κανόνας ‘Έσωσε λαόν’, με κείνες τις παράξενες και μυστηριώδεις λέξεις, μ' έκανε
να θαρρώ πως βρίσκουμαι στις πρώτες μέρες της δημιουργίας, όπως ήταν πρωτόγονη
η φύση που μ' έζωνε, ο θεόρατος βράχος, που κρεμότανε απάνω από τη μικρή
εκκλησιά, η θάλασσα, τ' άγρια δέντρα και τα χορτάρια, οι καθαρές πέτρες, τα
ρημονήσια που φαινότανε πέρα στο πέλαγο, ο παγωμένος βοριάς που φυσούσε κ' έκανε
να φαίνουνται όλα κατακάθαρα, τ' αρνιά που βελάζανε, οι τσομπάνηδες ντυμένοι με
προβιές, τ' άστρα που λάμπανε σαν παγωμένες δροσοσταλίδες τη νύχτα! Όλα τα ᾽βλεπα μεσ' από τους
χριστουγεννιάτικους ύμνους, μεσ' από τα ιαμβικά εκείνα αποκαλυπτικά λόγια, σαν
και τούτα: ‘Άγων άπαντας, προς σέλας ζωηφόρον Θεός πεφυκώς, εκ πυλών ανηλίων’,
‘ήκεις πλανήτιν, προν νομήν επιστρέφων την ανθοποιόν, εξ ερημαίων λόφων’. Αυτοί
οι ερημαίοι λόφοι, σαν το βουνό που ζούσα πάνω του, τι μυστικό αντίλαλο είχανε
μέσα στην ψυχή μου! Ω, τι είναι αυτή η γλώσσα! Λόγια είναι αυτά η
αντιφεγγίσματα από έναν άλλον κόσμο, γεμάτον από τη μυστική φωτοχυσία της
αθανασίας! … Πως να μεταφράσω αυτά τα αμετάφραστα;”.
Αλλά αυτά τα αρχαία τροπάρια με τις μυστηριώδεις λέξεις
κρύβουν το μυστήριο της Ενανθρωπήσεως και χρειάζεται υποβοηθητική ερμηνευτική
απόδοση, ώστε το περιεχόμενό τους να καταστεί προσιτό σε όσους δυσκολεύονται.
Χρειάζεται ερμηνεία, όχι μετάφραση, γιατί η μετάφραση «σκέτη» αδυνατεί να
μεταδώσει το νόημά τους. Όπως παλιότερα έχουμε υποστηρίξει, “χρειάζεται
πρωτίστως ερμηνεία θεολογική, ιστορική, πραγματολογική τις περισσότερες φορές,
στα λειτουργικά κείμενα. Απαιτείται για ένα τεράστιο όγκο δεδομένων διερμηνεία
και εξήγηση, ώστε ακόμα και οι ‘κατανοητές’, ήδη μεταφρασμένες, λέξεις να
μεταδίδουν πραγματικά ένα κατανοητό μήνυμα”.
Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809), ο “θεόπνους
διδάσκαλος της ευσεβείας” έχει ερμηνεύσει με εκτενή θεολογική και φιλολογική
ερμηνεία όλους τους ασματικούς Κανόνες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών.
Και μάλιστα για τους δύο της Χριστού Γεννήσεως σημειώνει χαρακτηριστικά:
“Καθώς γαρ οι Άγγελοι πρότερον κατ’ αυτήν την νύκτα της
Γεννήσεως του Κυρίου, εξήγησαν εις τους ποιμένας και αγροίκους ανθρώπους το
παράδοξον τούτο Μυστήριον, ούτω και ημείς θέλομεν εξηγήση εις τους Χριστιανούς,
οι οποίοι είναι αγροικότεροι εις την κατανόησιν των γλαφυροτέρων ρημάτων και
νοημάτων”.
Η εξήγηση και ερμηνεία αυτή είναι απαραίτητη για την προσβαση
στα νοήματα αλλά δεν ταυτίζεται με την «μετάφραση των λειτουργικών κειμένων»,
που μερίδα θεολόγων αθεολογήτως επιδιώκει και με ιδιότυπο πείσμα προωθεί. Η
ερμηνευτική απόδοση χρησιμοποιείται για βοήθημα. Δεν αντικαθιστά ούτε εκτοπίζει
τα παραδεδομένα λειτουργικά και υμνολογικά κείμενα. Κι όταν επιτελέσει το έργο
της, δηλαδή να εξηγήσει, επιστρέφει ήσυχα και ταπεινά στην θέση της χωρίς άλλες
διεκδικήσεις» […]
Για το συγκεκριμένό άρθρο χρησιμοποιήθηκαν οι βιβλιογραφικές πηγές που αναφέρονται στο τέλος.
.
-------------------------------------------------
Θεολογικός σχολιασμός: πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος
Αθανασίου
|
|
Μεταγραφή
στα Νέα Ελληνικά (κατά προσέγγιση):
|
|
Εὐεπίης μελέεσσιν
ἐφύμνια ταῦτα
λιγαίνει
Υἷα Θεοῦ μερόπων ἕνεκα
τικτόμενον
Ἐν χθονί, καὶ λύοντα
πολύστονα πήματα κόσμου.
Ἀλλ' Ἄνα ῥητῆρας
ῥύεο τῶνδε πόνων.
|
- "Αυτά τα υμνογραφήματα
αντηχούν με εύηχα (όμορφα) μέλη (στίχους)"
- "για τον Υιό του Θεού, που
γεννιέται στη γη για χάρη των ανθρώπων"
- "και λύνει τα πολλά και
οδυνηρά βάσανα του κόσμου."
- "Αλλά, Κύριε, ρύθμισε (ή
σώσε) τους ρήτορες (τους υμνογράφους) από αυτούς τους κόπους
|
Ο υμνογράφος δηλώνει την πρόθεσή του να υμνήσει με ωραία
λόγια τον Ιησού Χριστό, ο οποίος γεννήθηκε ως άνθρωπος για να σώσει την
ανθρωπότητα από τον πόνο και την αμαρτία. Παράλληλα, ζητά από τον Θεό βοήθεια
για να ολοκληρώσει το δύσκολο ποιητικό του έργο.
Λεξιλόγιο
- Εὐεπίης: Η ωραιότητα
του λόγου, η καλλιέπεια.
- Μελέεσσιν: Με τα μέλη,
δηλαδή τους μουσικούς στίχους ή τις στροφές.
- Ἐφύμνια: Ύμνοι,
τραγούδια που ψάλλονται πάνω από κάτι (εδώ πάνω στο γεγονός της Γέννησης).
- Λιγαίνει: Ψάλλει με
γλυκύτητα και καθαρότητα, αντηχεί εύηχα.
- Υἷα Θεοῦ: Τον Υιό του
Θεού.
- Μερόπων: Των ανθρώπων
(στην ομηρική γλώσσα «αυτοί που έχουν έναρθρη φωνή»).
- Χθονί: Στη γη.
- Πολύστονα πήματα: Τα γεμάτα
στεναγμούς και πόνους βάσανα.
- Ἄνα: Κλήση του
«Άναξ» (Βασιλιά), προσφώνηση προς τον Θεό.
- Ῥητῆρας: Αυτούς που
μιλούν ή υμνούν (εδώ τους υμνογράφους).
- Ῥύεο: Σώσε,
λύτρωσε, απάλλαξε.
- Πόνων: Των μόχθων,
των δυσκολιών (αναφέρεται στον κόπο της συγγραφής του ύμνου).
|
ᾨδὴ α'-Ἦχος
α'- Ὁ Εἱρμὸς
«Ἔσωσε λαόν, θαυματουργῶν Δεσπότης,
Ὑγρὸν θαλάσσης κῦμα
χερσώσας πάλαι·
Ἑκὼν δὲ
τεχθεὶς ἐκ Κόρης, τρίβον
βατήν,
Πόλου τίθησιν ἡμῖν·
ὃν κατ οὐσίαν,
Ἶσόν τε Πατρί,
καὶ βροτοῖς δοξάζομεν».
|
Ο
Δεσπότης Χριστός έσωσε παλιά τον λαό Του (τους Ισραηλίτες) κάνοντας θαύμα,
μετατρέποντας το υγρό κύμα της θάλασσας σε ξηρά (κατά την Έξοδο από την
Αίγυπτο). Τώρα, αφού γεννήθηκε θεληματικά από την Παρθένο, ανοίγει για εμάς
έναν δρόμο βατό προς τον ουρανό. Αυτόν, που ως προς την ουσία Του είναι ίσος
με τον Πατέρα, εμείς οι άνθρωποι Τον δοξάζουμε.
|
|
Ἤνεγκε γαστὴρ ἡγιασμένη
Λόγον,
Σαφῶς ἀφλέκτῳ
ζωγραφουμένη βάτῳ,
Μιγέντα μορφῇ, τῇ βροτησίᾳ
Θεόν,
Εὔας τάλαιναν, νηδὺν ἀρᾶς
τῆς πάλαι,
Λύοντα πικρᾶς, ὃν βροτοὶ
δοξάζομεν.
|
Η αγιασμένη
κοιλιά (της Παναγίας) βάσταξε τον Λόγο του Θεού, ο οποίος προεικονίστηκε
καθαρά από την καιόμενη αλλά μη φλεγόμενη βάτο (του Μωυσή). Ο Θεός ενώθηκε με
την ανθρώπινη μορφή και λυτρώνει την ταλαίπωρη κοιλιά της Εύας από την παλιά
κατάρα. Αυτόν εμείς οι άνθρωποι δοξάζουμε.
|
|
Ἔδειξεν ἀστὴρ
τὸν πρὸ ἡλίου
Λόγον,
Ἐλθόντα παῦσαι τὴν
ἁμαρτίαν Μάγοις,
Σαφῶς πενιχρὸν εἰς σπέος
τὸν συμπαθῆ,
Σὲ σπαργάνοις ἑλικτόν·
ὃν γεγηθότες,
Ἶδον τὸν αὐτόν,
καὶ βροτὸν καὶ Κύριον.
|
Το αστέρι
υπέδειξε στους Μάγους τον Λόγο που υπήρχε πριν από τον ήλιο, και ο οποίος
ήρθε στη γη για να σταματήσει την αμαρτία. Τον έδειξε μέσα σε ένα φτωχικό
σπήλαιο, Αυτόν τον συμπαθή, τυλιγμένο με σπάργανα. Οι Μάγοι Τον είδαν με χαρά
και αναγνώρισαν ότι ο ίδιος είναι ταυτόχρονα και άνθρωπος και Κύριος.
|
Σχόλια
Τα τροπάρια επικεντρώνονται στη σύνδεση της Παλαιάς Διαθήκης
με τη Γέννηση του Χριστού:
- Η
Διάβαση της Ερυθράς και ο Ουρανός: Ο υμνογράφος παραλληλίζει το
θαύμα της ξηράς στη θάλασσα με τη Γέννηση. Όπως τότε ο Θεός έσωσε τον λαό
του, τώρα ο Χριστός, γεννημένος από την Παρθένο, ανοίγει έναν «βατό δρόμο»
(τρίβον βατήν) για να ανέβει ο άνθρωπος στον ουρανό (πόλον).
- Η
Βάτος και η Λύτρωση της Εύας: Η Παναγία συγκρίνεται με την «ἄφλεκτη βάτο» του Μωυσή.
Καθώς δέχτηκε το πυρ της Θεότητας χωρίς να καεί, γέννησε τον Θεό σε
ανθρώπινη μορφή, λύνοντας έτσι την κατάρα που βάραινε το γένος των
γυναικών από την εποχή της Εύας.
- Ο
Αστήρ και η Διπλή Φύση: Το αστέρι αποκαλύπτει στους Μάγους τον
προαιώνιο Λόγο μέσα σε ένα φτωχικό σπήλαιο. Το κεντρικό μήνυμα εδώ είναι η
αναγνώριση του Χριστού από τους ανθρώπους ως ταυτόχρονα «βροτό» (θνητό
άνθρωπο) και «Κύριο» (Θεό).
|
ᾨδὴ γ', Ἰαμβικός
|
|
|
«Νεῦσον πρὸς ὕμνους οἰκετῶν Εὐεργέτα,
Ἐχθροῦ ταπεινῶν τὴν
ἐπηρμένην ὀφρύν,
Φέρων τε Παντεπόπτα τῆς ἁμαρτίας,
Ὕπερθεν ἀκλόνητον, ἐστηριγμένους,
Μάκαρ, μελῳδοὺς τῇ
βάσει τῆς πίστεως».
|
«Ευεργέτη
μας, στρέψε το βλέμμα Σου προς τους
ύμνους των δούλων Σου, ταπεινώνοντας την υπερήφανη έπαρση του εχθρού (του
διαβόλου). Εσύ Μακάριε Παντεπόπτη, σήκωσε τους υμνητές Σου πάνω από την
αμαρτία και στήριξέ τους ακλόνητους πάνω στη βάση της πίστεως.»
|
|
Νύμφης πανάγνου τὸν πανόλβιον
τόκον
Ἰδεῖν ὑπὲρ
νοῦν ἠξιωμένος χορός,
Ἄγραυλος ἐκλονεῖτο, τῷ
ξένῳ τρόπῳ.
Τάξιν μελῳδοῦσάν
τε τῶν Ἀσωμάτων,
Ἄνακτα Χριστόν, ἀσπόρως
σαρκούμενον.
|
«Αυτός που
βασιλεύει στα ύψη των ουρανών, από ευσπλαχνία γίνεται τώρα άνθρωπος σαν εμάς
από την ανύμφευτη Κόρη. Ενώ προηγουμένως ήταν άυλος (ως Θεός), στους έσχατους
χρόνους ο Λόγος πήρε την "παχύτητα" της σάρκας, για να τραβήξει
κοντά Του τον πρωτόκτιστο άνθρωπο (τον Αδάμ) που είχε πέσει στην αμαρτία.»
|
|
Ὕψους ἀνάσσων
οὐρανῶν εὐσπλαγχνίᾳ,
Τελεῖ καθ' ἡμᾶς ἐξ
ἀνυμφεύτου Κόρης,
Ἄϋλος ὢν τὸ πρόσθεν·
ἀλλ' ἐπ' ἐσχάτων
Λόγος παχυνθεὶς σαρκί, τὸν
πεπτωκότα,
Ἵνα πρὸς αὐτὸν
ἑλκύσῃ πρωτόκτιστον.
|
«Αυτός που
βασιλεύει στα ύψη των ουρανών, από ευσπλαχνία γίνεται τώρα άνθρωπος (τελεί
καθ' ημάς, δηλαδή γίνεται όπως εμείς) από την ανύμφευτη (παρθένα) Κόρη. Ενώ
προηγουμένως (ως Θεός) ήταν άυλος, τώρα, στους έσχατους καιρούς, ο Λόγος πήρε
σάρκα ("παχύνθηκε" σαρκικά) για να τραβήξει κοντά Του τον
πρωτόκτιστο άνθρωπο (τον Αδάμ) που είχε πέσει (στην αμαρτία).»
|
Οι ύμνοι αυτοί εξαίρουν τη συγκατάβαση του
Θεού, ο Οποίος γίνεται άνθρωπος για να γκρεμίσει την έπαρση του εχθρού και να
υψώσει την ανθρωπότητα στην πρότερη δόξα της.
- Ο
Ειρμός είναι μια δέηση προς τον «Παντεπόπτη» Θεό να ταπεινώσει την
αλαζονεία του διαβόλου («ἐπηρμένην
ὀφρύν») και να
κρατήσει τους πιστούς σταθερούς και ακλόνητους πάνω στο θεμέλιο της
πίστης, μακριά από την αμαρτία.
- Περιγράφεται
η κατάπληξη του «αγραύλου χορού» (των βοσκών), οι οποίοι αξιώθηκαν να δουν
το ακατανόητο μυστήριο της Γέννησης. Το δέος τους προέρχεται από την
αντίθεση ανάμεσα στη φτωχική γέννηση και τη μεγαλοπρέπεια των Αγγέλων που
υμνούν τον σαρκωμένο Βασιλιά Χριστό.
- Υπογραμμίζεται
το δόγμα της Ενανθρώπησης. Ο προαιώνιος και άυλος Λόγος, από ευσπλαχνία,
«παχύνεται» (λαμβάνει υλική σάρκα) από την Παρθένο. Σκοπός αυτής της
ταπείνωσης είναι να «ελκύσει» (να τραβήξει) ξανά κοντά Του τον πεσμένο
άνθρωπο (τον πρωτόκτιστο Αδάμ).