ΑΝΤΏΝΗΣ ΖEΡΒΑΣ
ΟΙ ΟΡΜΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΑΘΕΙΑΣ
ΙΝΔΙΚΤΟΣ 1998
ο φλωμπερ και η ανηψια
Μου
|
έσα στον Αὔγουστο ποὺ μᾶς πέρασε,
ἡ κόρη τοῦ ἀδελφοῦ μου,
πρωτοετὴς φοιτήτρια πολιτικῶν ἐπιστημῶν, ζήτησε ἀπὸ τὸν
πρωτοετὴς φοιτήτρια πολιτικῶν ἐπιστημῶν, ζήτησε ἀπὸ τὸν
πατέρα της νὰ τῆς
ἀγοράση τὴν Αἰσθηματικὴ
Ἀγωγή. Ἐκεῖνος
ἀσφα-
λῶς ἐπέλεξε τὴν ἱστορικὴ μετάφραση τοῦ Παναγιώτη Μουλλᾶ. Δὲν
κρύβω ὅτι ξαφνιάστηκα σὰν διαπίστωσα ὅτι ἡ νέα ἔκδοση εἶναι τυ-
πωμένη στὸ μονοτονικό. Ὄχι ὅμως ὅσο ξαφνιάσθηκα ποὺ ἕνα μοντέρ-
νο κορίτσι τῶν πρόσφατων Δεκεμβριανῶν ἐπιθυμοῦσε νὰ διαβάση
Φλωμπέρ, αὐτὸν τὸν ἀντιδραστικὸ καὶ μονότονο συγγραφέα.
λῶς ἐπέλεξε τὴν ἱστορικὴ μετάφραση τοῦ Παναγιώτη Μουλλᾶ. Δὲν
κρύβω ὅτι ξαφνιάστηκα σὰν διαπίστωσα ὅτι ἡ νέα ἔκδοση εἶναι τυ-
πωμένη στὸ μονοτονικό. Ὄχι ὅμως ὅσο ξαφνιάσθηκα ποὺ ἕνα μοντέρ-
νο κορίτσι τῶν πρόσφατων Δεκεμβριανῶν ἐπιθυμοῦσε νὰ διαβάση
Φλωμπέρ, αὐτὸν τὸν ἀντιδραστικὸ καὶ μονότονο συγγραφέα.
Καὶ
ὅμως, μὲ διαβεβαίωνε ὁ ἀδελφός μου, τὰ παιδιὰ ποὺ βγῆκαν
στοὺς δρόμους καὶ τὰ φοβήθηκαν, μαζεύονται καὶ συζητοῦν, διαβά-
ζουν, ὅπως κάναμε κι ἐμεῖς, μὲ τὴ μόνη διαφορὰ ὅτι δὲν καλύπτονται
ἀπὸ τὶς τρέχουσες πολιτικὲς ἰδεολογίες καὶ καριέρες. Γι᾿ αὐτὸ ἄλλω-
στε καὶ δὲν μπόρεσαν νὰ γίνουν καταληπτά. Δὲν εἶχαν τίποτε συγκε-
κριμένο νὰ προτάξουν ὡς διεκδίκηση, ἔστω κι ἂν τὸ πρόβλημα τῆς
νεολαίας ἀποβαίνει σήμερα ἐξαιρετικὰ κρίσιμο. Ὄχι ἁπλῶς ἀπὸ τὴν
ἄποψη τῶν ἀποφραγμένων δυνατοτήτων ἐπαγγελματικῆς ἀποκατά-
στασης, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς γενικότερης συρρίκνωσης τοῦ
προτύπου ποὺ κυριαρχεῖ ὡς μόνος καὶ μοναδικὸς ὁρίζοντας στὴν κοι-
νωνία τῶν δεξιοτήτων καὶ τοῦ θεάματος. Ἀλλὰ τί μπορεῖ νὰ ζητάη
ἕνα σύγχρονο κορίτσι ἀπὸ τὸν Φλωμπέρ ;
στοὺς δρόμους καὶ τὰ φοβήθηκαν, μαζεύονται καὶ συζητοῦν, διαβά-
ζουν, ὅπως κάναμε κι ἐμεῖς, μὲ τὴ μόνη διαφορὰ ὅτι δὲν καλύπτονται
ἀπὸ τὶς τρέχουσες πολιτικὲς ἰδεολογίες καὶ καριέρες. Γι᾿ αὐτὸ ἄλλω-
στε καὶ δὲν μπόρεσαν νὰ γίνουν καταληπτά. Δὲν εἶχαν τίποτε συγκε-
κριμένο νὰ προτάξουν ὡς διεκδίκηση, ἔστω κι ἂν τὸ πρόβλημα τῆς
νεολαίας ἀποβαίνει σήμερα ἐξαιρετικὰ κρίσιμο. Ὄχι ἁπλῶς ἀπὸ τὴν
ἄποψη τῶν ἀποφραγμένων δυνατοτήτων ἐπαγγελματικῆς ἀποκατά-
στασης, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς γενικότερης συρρίκνωσης τοῦ
προτύπου ποὺ κυριαρχεῖ ὡς μόνος καὶ μοναδικὸς ὁρίζοντας στὴν κοι-
νωνία τῶν δεξιοτήτων καὶ τοῦ θεάματος. Ἀλλὰ τί μπορεῖ νὰ ζητάη
ἕνα σύγχρονο κορίτσι ἀπὸ τὸν Φλωμπέρ ;
Κατὰ
τὴ δεκαετία τοῦ ᾿60, ὁ Ντοστογιέβσκη εἶχε ταυτισθεῖ μὲ τὴν
ἀριστερά. Τόσο μάλιστα ποὺ ὁ ἄξιος μεταφραστής του μποροῦσε νὰ
ἐπιδίδεται στὸ μεταφραστικό του ἔργο, καὶ νὰ ἀγνοῆ τὴν πιὸ στοι-
ἀριστερά. Τόσο μάλιστα ποὺ ὁ ἄξιος μεταφραστής του μποροῦσε νὰ
ἐπιδίδεται στὸ μεταφραστικό του ἔργο, καὶ νὰ ἀγνοῆ τὴν πιὸ στοι-
131
μεροσ α΄: δοκιμια και ομιλιεσ
χειώδη μοναστικὴ
ὁρολογία. Χρειάστηκαν χρόνια γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦ-
με ποιός ἦταν ὁ κόσμος τοῦ Ντοστογιέβσκη καὶ ποῦ τὸ πήγαινε αὐτὸς
ὁ μέγας ἐπιληπτικὸς τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Βαλερύ, ποὺ ἔπληττε γενναῖα
μὲ τὸ μυθιστόρημα, προσάπτει στὸν Φλωμπὲρ ὅτι «ἐγείρει μνημεῖα
ὕφους στὴν εὐτέλεια τοῦ ἐπαρχιακοῦ καὶ ἀστικοῦ βίου».
με ποιός ἦταν ὁ κόσμος τοῦ Ντοστογιέβσκη καὶ ποῦ τὸ πήγαινε αὐτὸς
ὁ μέγας ἐπιληπτικὸς τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Βαλερύ, ποὺ ἔπληττε γενναῖα
μὲ τὸ μυθιστόρημα, προσάπτει στὸν Φλωμπὲρ ὅτι «ἐγείρει μνημεῖα
ὕφους στὴν εὐτέλεια τοῦ ἐπαρχιακοῦ καὶ ἀστικοῦ βίου».
Εὐτέλεια,
μικροπρέπεια, ἀνοστιά, βλακεία καὶ γενικὴ ἀποτυχία,
εἶναι ὁρισμένα ἀπὸ τὰ μόνιμα χαρακτηριστικὰ τοῦ φλωμπερικοῦ
ρεαλισμοῦ ποὺ σὲ κάνουν νὰ ἀηδιάζης μὲ τὴ ζωὴ καὶ συνεπῶς μὲ τὸ
ἴδιο τὸ «φλωμπερικὸ ὕφος», τὴ λύσσα του νὰ ἀποδώση τὴν ἀηδία
τῆς σύγχρονης ζωῆς σὲ ὅλη τὴν ἀλήθεια της. Τί ἐνδιαφέρον μπορεῖ
νὰ ἔχουν φερ᾿ εἰπεῖν οἱ σελίδες ὅπου περιγράφεται ἡ ἐκδρομὴ τοῦ
Φρεντερὶκ μὲ τὴν Στραταρχίνα στὸ δάσος τοῦ Φονταινεμπλώ ; Σὰν
τελείωσε τὴ σχετικὴ περιγραφή, ὁ Φλωμπὲρ ἤθελε νὰ πάη νὰ κρε-
μαστῆ ἀπὸ ἕνα δέντρο. Τὸ ὅμοιον ἐκ τοῦ ὁμοίου κρίνεται. Καὶ πράγ-
ματι, ἡ γραμμικὴ ἀνάπτυξη τῶν μυθιστορημάτων, οἱ μονότονες πε-
ριγραφὲς καὶ ἡ ἔλλειψη τῶν συνηθισμένων ἀφηγηματικῶν εὑρημάτων,
κάνουν βαρετὴ τὴν ἀνάγνωση. Πρέπει νὰ εἶσαι «φανατικὸς» γιὰ νὰ
διαβάσης, καὶ πάντα μὲ τὸ λεξικὸ ἀνὰ χεῖρας, τὰ ἱστορικά του μυθι-
στορήματα ἢ ἁπλῶς τὸ Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ. Ἀπὸ αὐτὴ τὴ φανατι-
κὴ τρέλα τῶν δύσκολων καὶ ἐξαιρετικὰ ἀπαιτητικῶν ἀναγνώσεων
ἀπορρέει ἄλλωστε καὶ ἡ ἀλαζονεία ὁρισμένων ποὺ ταύτισαν τὴν ἀ-
ναγνωστικὴ λύσσα μὲ τὴ λύσσα τῆς ἔκφρασης. Ἀλλὰ «οἱ συγγραφεῖς
ποὺ θαυμάζουμε δὲν κάνουν γιὰ ὁδηγοί μας», γράφει ὁ Προύστ (Con-
tre Saint-Beuve). Ὁ θαυμασμὸς ὁδηγεῖ στὴν ἀπομίμηση. Καὶ ἡ ἀπο-
μίμηση ἐξουδετερώνει τὸν συγγραφέα. Τέκνα τοῦ Φλωμπὲρ εἶναι,
μεταξὺ ἄλλων, ὁ Προὺστ καὶ ὁ Σελίν.
εἶναι ὁρισμένα ἀπὸ τὰ μόνιμα χαρακτηριστικὰ τοῦ φλωμπερικοῦ
ρεαλισμοῦ ποὺ σὲ κάνουν νὰ ἀηδιάζης μὲ τὴ ζωὴ καὶ συνεπῶς μὲ τὸ
ἴδιο τὸ «φλωμπερικὸ ὕφος», τὴ λύσσα του νὰ ἀποδώση τὴν ἀηδία
τῆς σύγχρονης ζωῆς σὲ ὅλη τὴν ἀλήθεια της. Τί ἐνδιαφέρον μπορεῖ
νὰ ἔχουν φερ᾿ εἰπεῖν οἱ σελίδες ὅπου περιγράφεται ἡ ἐκδρομὴ τοῦ
Φρεντερὶκ μὲ τὴν Στραταρχίνα στὸ δάσος τοῦ Φονταινεμπλώ ; Σὰν
τελείωσε τὴ σχετικὴ περιγραφή, ὁ Φλωμπὲρ ἤθελε νὰ πάη νὰ κρε-
μαστῆ ἀπὸ ἕνα δέντρο. Τὸ ὅμοιον ἐκ τοῦ ὁμοίου κρίνεται. Καὶ πράγ-
ματι, ἡ γραμμικὴ ἀνάπτυξη τῶν μυθιστορημάτων, οἱ μονότονες πε-
ριγραφὲς καὶ ἡ ἔλλειψη τῶν συνηθισμένων ἀφηγηματικῶν εὑρημάτων,
κάνουν βαρετὴ τὴν ἀνάγνωση. Πρέπει νὰ εἶσαι «φανατικὸς» γιὰ νὰ
διαβάσης, καὶ πάντα μὲ τὸ λεξικὸ ἀνὰ χεῖρας, τὰ ἱστορικά του μυθι-
στορήματα ἢ ἁπλῶς τὸ Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ. Ἀπὸ αὐτὴ τὴ φανατι-
κὴ τρέλα τῶν δύσκολων καὶ ἐξαιρετικὰ ἀπαιτητικῶν ἀναγνώσεων
ἀπορρέει ἄλλωστε καὶ ἡ ἀλαζονεία ὁρισμένων ποὺ ταύτισαν τὴν ἀ-
ναγνωστικὴ λύσσα μὲ τὴ λύσσα τῆς ἔκφρασης. Ἀλλὰ «οἱ συγγραφεῖς
ποὺ θαυμάζουμε δὲν κάνουν γιὰ ὁδηγοί μας», γράφει ὁ Προύστ (Con-
tre Saint-Beuve). Ὁ θαυμασμὸς ὁδηγεῖ στὴν ἀπομίμηση. Καὶ ἡ ἀπο-
μίμηση ἐξουδετερώνει τὸν συγγραφέα. Τέκνα τοῦ Φλωμπὲρ εἶναι,
μεταξὺ ἄλλων, ὁ Προὺστ καὶ ὁ Σελίν.
Ἡ ἀπροσωπία
τοῦ φλωμπερικοῦ ὕφους, δηλαδὴ ἡ ἑνιαία καὶ ἐλεγ-
χόμενη ἔκφραση, ἡ ἔκθεση καὶ ὄχι ἐξήγηση, ἡ ἀντικειμενικὴ παρου-
σίαση ἄνευ σχολιασμοῦ, μὲ λίγα λόγια ἡ παράσταση τῶν πραγμάτων
ἀπὸ τὴ βίγλα μιᾶς ὑπερκοινωνικῆς συνείδησης, θὰ ὁδηγοῦσε τελικῶς
στὴν πιὸ προσωπικὴ λογοτεχνία. Καὶ πράγματι, μέσω τοῦ ἀπρόσω-
που ὕφους, ὁ Φλωμπὲρ ἔπλασε τοὺς ἥρωές του κατ᾿ εἰκόνα καὶ ὁμοί-
ωσιν. Μαντὰμ Μποβαρύ, Φρεντερίκ, Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ. Ὅ,τι
χόμενη ἔκφραση, ἡ ἔκθεση καὶ ὄχι ἐξήγηση, ἡ ἀντικειμενικὴ παρου-
σίαση ἄνευ σχολιασμοῦ, μὲ λίγα λόγια ἡ παράσταση τῶν πραγμάτων
ἀπὸ τὴ βίγλα μιᾶς ὑπερκοινωνικῆς συνείδησης, θὰ ὁδηγοῦσε τελικῶς
στὴν πιὸ προσωπικὴ λογοτεχνία. Καὶ πράγματι, μέσω τοῦ ἀπρόσω-
που ὕφους, ὁ Φλωμπὲρ ἔπλασε τοὺς ἥρωές του κατ᾿ εἰκόνα καὶ ὁμοί-
ωσιν. Μαντὰμ Μποβαρύ, Φρεντερίκ, Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ. Ὅ,τι
132
ο φλωμπερ και η ανηψια μου
τράβαγε τὴν
προσοχή του καὶ γινόταν ἀντικείμενο ἐπεξεργασίας κα-
τέληγε σὲ ἀποκάλυψη τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του, ἔτσι ποὺ ὁ ἑαυτός
του νὰ ἀναδεικνύεται σὲ καθολικὴ ἀλήθεια, στὸν ἄνθρωπο ἐν γένει.
«Μεθυσμένος ἀπὸ τὸ δευτερεῦον σὲ βάρος τοῦ πρώτου καὶ κύριου»,
συνεχίζει ὁ Βαλερύ. Καὶ ἔχει δίκιο, ὅταν σκέπτεται κανεὶς ὅτι οἱ πο-
λιτισμοί, καὶ ἄρα οἱ ἄνθρωποι ποὺ ζοῦν καὶ διαμορφώνουν τοὺς συ-
γκεκριμένους πολιτισμούς, κρίνονται ἀπὸ τὶς ἰδέες ποὺ ὑλοποιοῦν.
τέληγε σὲ ἀποκάλυψη τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του, ἔτσι ποὺ ὁ ἑαυτός
του νὰ ἀναδεικνύεται σὲ καθολικὴ ἀλήθεια, στὸν ἄνθρωπο ἐν γένει.
«Μεθυσμένος ἀπὸ τὸ δευτερεῦον σὲ βάρος τοῦ πρώτου καὶ κύριου»,
συνεχίζει ὁ Βαλερύ. Καὶ ἔχει δίκιο, ὅταν σκέπτεται κανεὶς ὅτι οἱ πο-
λιτισμοί, καὶ ἄρα οἱ ἄνθρωποι ποὺ ζοῦν καὶ διαμορφώνουν τοὺς συ-
γκεκριμένους πολιτισμούς, κρίνονται ἀπὸ τὶς ἰδέες ποὺ ὑλοποιοῦν.
Στὶς
μεταφυσικὲς κοινωνίες, ἡ σχέση τοῦ Θεοῦ μὲ τὸν ἄνθρωπο
εἶχε κάτι τὸ τρομακτικό, ἐξ οὗ καὶ οἱ λογῆς λογῆς παραμυθίες ποὺ
μᾶς κληροδοτήθηκαν. Στὸν Φλωμπὲρ ὁ τρόμος ποὺ προκαλεῖται ἀπὸ
τὴ σχέση τοῦ κοινοῦ ἀνθρώπου μὲ τὶς ἰδέες εἶναι ἀπαραμύθητος, ὄχι
μόνο διότι ὅλες ἐξισώνονται, ἀλλὰ καὶ διότι κανείς, ὑποστηρικτὴς ἢ
πολέμιος, δὲν εἶναι στὸ ὕψος τῆς Ἰδέας. Κατὰ τὴν ἀντίληψη τοῦ
Φλωμπέρ, οἱ ἰδέες δὲν εἶναι γιὰ τὸν κοινὸ ἄνθρωπο, καὶ στὸν κοινὸ
ἄνθρωπο ἀναγνωρίζει τὸν ἑαυτό του. Οἱ ὑπεράνθρωπες γραμματικές
του προσπάθειες σ᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς ἀπέβλεπαν, στὴ μνημείωση, ὄχι
ἁπλῶς τῆς σύγχρονης εὐτέλειας, ὅπως ἤθελε ὁ Βαλερύ, ἀλλὰ τοῦ δη-
μοκρατικοῦ φρονήματος ὡς καθολικῆς στάσης ζωῆς. Ἀπὸ τὴν ἄποψη
αὐτή, ὁ Φλωμπὲρ εἶναι ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν μοντέρνος συγγραφέας, ἐκεῖνος
δηλαδὴ μέσω τοῦ ὁποίου ἔμελλε νὰ καταργηθῆ τὸ ἰδεῶδες τῶν γραμ-
μάτων ποὺ πρότειναν ἥρωες καὶ ὅριζαν πρότυπα βίου.
εἶχε κάτι τὸ τρομακτικό, ἐξ οὗ καὶ οἱ λογῆς λογῆς παραμυθίες ποὺ
μᾶς κληροδοτήθηκαν. Στὸν Φλωμπὲρ ὁ τρόμος ποὺ προκαλεῖται ἀπὸ
τὴ σχέση τοῦ κοινοῦ ἀνθρώπου μὲ τὶς ἰδέες εἶναι ἀπαραμύθητος, ὄχι
μόνο διότι ὅλες ἐξισώνονται, ἀλλὰ καὶ διότι κανείς, ὑποστηρικτὴς ἢ
πολέμιος, δὲν εἶναι στὸ ὕψος τῆς Ἰδέας. Κατὰ τὴν ἀντίληψη τοῦ
Φλωμπέρ, οἱ ἰδέες δὲν εἶναι γιὰ τὸν κοινὸ ἄνθρωπο, καὶ στὸν κοινὸ
ἄνθρωπο ἀναγνωρίζει τὸν ἑαυτό του. Οἱ ὑπεράνθρωπες γραμματικές
του προσπάθειες σ᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς ἀπέβλεπαν, στὴ μνημείωση, ὄχι
ἁπλῶς τῆς σύγχρονης εὐτέλειας, ὅπως ἤθελε ὁ Βαλερύ, ἀλλὰ τοῦ δη-
μοκρατικοῦ φρονήματος ὡς καθολικῆς στάσης ζωῆς. Ἀπὸ τὴν ἄποψη
αὐτή, ὁ Φλωμπὲρ εἶναι ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν μοντέρνος συγγραφέας, ἐκεῖνος
δηλαδὴ μέσω τοῦ ὁποίου ἔμελλε νὰ καταργηθῆ τὸ ἰδεῶδες τῶν γραμ-
μάτων ποὺ πρότειναν ἥρωες καὶ ὅριζαν πρότυπα βίου.
Καὶ
ἀκριβῶς, τὰ πάντα στὸν Φλωμπὲρ ἀντιμετωπίζονται ἀπὸ τὴ
σκοπιὰ τοῦ μηδενός. Κανεὶς ἀπὸ τοὺς ἥρωές του δὲν μπορεῖ νὰ σὲ
γοητεύση, ὅπως σὲ γοητεύουν οἱ ἥρωες τοῦ Μπαλζάκ, τοῦ Σταντάλ,
τοῦ Ντοστογιέβσκη ἢ τοῦ Τολστόι. Καμμία ἰδέα δὲν κατορθώνει νὰ
ἐπιβληθῆ στὸ πνεῦμα, διότι ὅλες γελοιοποιοῦνται ἢ ἀποβαίνουν ἐ-
φιαλτικὲς μέσω ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ τὶς ἐνσαρκώσουν.
σκοπιὰ τοῦ μηδενός. Κανεὶς ἀπὸ τοὺς ἥρωές του δὲν μπορεῖ νὰ σὲ
γοητεύση, ὅπως σὲ γοητεύουν οἱ ἥρωες τοῦ Μπαλζάκ, τοῦ Σταντάλ,
τοῦ Ντοστογιέβσκη ἢ τοῦ Τολστόι. Καμμία ἰδέα δὲν κατορθώνει νὰ
ἐπιβληθῆ στὸ πνεῦμα, διότι ὅλες γελοιοποιοῦνται ἢ ἀποβαίνουν ἐ-
φιαλτικὲς μέσω ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ τὶς ἐνσαρκώσουν.
Αὐτὸ
βεβαίως δὲν ἐμπόδισε τὶς κατοπινὲς μετεμψυχώσεις ἑνὸς
ἐπαναστάτη σὰν τὸν Σενεκάλ, ἂς ποῦμε. Οὔτε ποτὲ θὰ ἐμποδίση τοὺς
πρώτους ἐνθουσιασμοὺς ποὺ γεννάει ἡ ἰδέα τῆς κοινωνικῆς δικαιο-
σύνης καὶ τῆς ἀλλαγῆς. Θὰ μποροῦσε μάλιστα νὰ ὑποστηρίξη κανεὶς
ὅτι οἱ μεταβολὲς ποὺ σημειώθηκαν στὸν χάρτη τῆς ὑφηλίου ἀπὸ τὴν
ἐποχὴ τοῦ Φλωμπὲρ καὶ ὕστερα, δηλαδὴ οἱ ἀκατάπαυστες πραγμα-
ἐπαναστάτη σὰν τὸν Σενεκάλ, ἂς ποῦμε. Οὔτε ποτὲ θὰ ἐμποδίση τοὺς
πρώτους ἐνθουσιασμοὺς ποὺ γεννάει ἡ ἰδέα τῆς κοινωνικῆς δικαιο-
σύνης καὶ τῆς ἀλλαγῆς. Θὰ μποροῦσε μάλιστα νὰ ὑποστηρίξη κανεὶς
ὅτι οἱ μεταβολὲς ποὺ σημειώθηκαν στὸν χάρτη τῆς ὑφηλίου ἀπὸ τὴν
ἐποχὴ τοῦ Φλωμπὲρ καὶ ὕστερα, δηλαδὴ οἱ ἀκατάπαυστες πραγμα-
133
μεροσ α΄: δοκιμια και ομιλιεσ
τώσεις τῆς ἀνθρώπινης
θέλησης, ἀποτελοῦν ἀδιάψευστο τεκμήριο τοῦ
κοντόφθαλμου, ἀριστοκρατικοῦ καὶ ἐξαιρετικὰ ἀπαισιόδοξου νοήμα-
τος ποὺ καλλιέργησε ὁ ἰδιάζων αὐτὸς ἐποποιὸς τῆς μετριότητας καὶ
τῆς ἀβουλίας. Μόνο ποὺ οἱ κατευθύνσεις τῆς νεώτερης θέλησης ἔχουν
παντοῦ τὸν ἴδιο προορισμό, τὴν τεχνοοικονομικὴ κοινωνία, γιὰ τὴν
ἑδραίωση τῆς ὁποίας πρώτη καὶ ἀπαραίτητη συνθήκη εἶναι τὸ δημο-
κρατικὸ φρόνημα, δηλαδὴ ἡ δεσποτικὴ ἐξίσωση τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ
κακοῦ, τοῦ ὡραίου καὶ τοῦ ἄσχημου, τοῦ σημαντικοῦ καὶ τοῦ ἀσή-
μαντου.
κοντόφθαλμου, ἀριστοκρατικοῦ καὶ ἐξαιρετικὰ ἀπαισιόδοξου νοήμα-
τος ποὺ καλλιέργησε ὁ ἰδιάζων αὐτὸς ἐποποιὸς τῆς μετριότητας καὶ
τῆς ἀβουλίας. Μόνο ποὺ οἱ κατευθύνσεις τῆς νεώτερης θέλησης ἔχουν
παντοῦ τὸν ἴδιο προορισμό, τὴν τεχνοοικονομικὴ κοινωνία, γιὰ τὴν
ἑδραίωση τῆς ὁποίας πρώτη καὶ ἀπαραίτητη συνθήκη εἶναι τὸ δημο-
κρατικὸ φρόνημα, δηλαδὴ ἡ δεσποτικὴ ἐξίσωση τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ
κακοῦ, τοῦ ὡραίου καὶ τοῦ ἄσχημου, τοῦ σημαντικοῦ καὶ τοῦ ἀσή-
μαντου.
Οἱ
ὑψηλότερες καὶ πιὸ ἄδολες ἰδέες εἶναι μοιραῖο νὰ ἀλέθωνται
ἀπὸ τὴν πράξη καὶ νὰ ἀλλοιώνωνται σὲ τέτοιο βαθμό, ὥστε ἡ ἀντί-
δραση πρὸς στιγμὴν νὰ ἀποκτᾶ κύρος καὶ μεγαλεῖο. Ἀπὸ τὸν Ἰωσὴφ
ντὲ Μαὶστρ καὶ τὸν Μπωντελαὶρ ἕως τοὺς συγγραφεῖς ποὺ ἀσπάσθη-
καν τὶς ὁλοκληρωτικὲς ἰδεολογίες τοῦ 20οῦ αἰώνα, παίζεται τὸ ἴδιο
παιχνίδι. Κάθε σπουδαία καὶ χωριστὴ προσωπικότητα νοσταλγεῖ τὴν
ἱεραρχικὴ κοινωνία τῆς συντήρησης, ἡ ὁποία ὅμως εἴτε ἀδιαφορεῖ
πλήρως ἀπέναντι σὲ τέτοια πρόσωπα, εἴτε τὰ ἀπορρίπτει σκαιῶς.
«Δὲν ἀγαπῶ τὸν λαό, γιατὶ ἀπ᾿ αὐτὸν βγαίνω», ἀντιτείνει στὴν εὔπο-
ρη, ἐπαναστάτρια φίλη του, ἕνας νεαρὸς ἥρωας ποὺ θὰ διαπρέψη στὸν
ὑπόκοσμο τοῦ ἐγκλήματος.
ἀπὸ τὴν πράξη καὶ νὰ ἀλλοιώνωνται σὲ τέτοιο βαθμό, ὥστε ἡ ἀντί-
δραση πρὸς στιγμὴν νὰ ἀποκτᾶ κύρος καὶ μεγαλεῖο. Ἀπὸ τὸν Ἰωσὴφ
ντὲ Μαὶστρ καὶ τὸν Μπωντελαὶρ ἕως τοὺς συγγραφεῖς ποὺ ἀσπάσθη-
καν τὶς ὁλοκληρωτικὲς ἰδεολογίες τοῦ 20οῦ αἰώνα, παίζεται τὸ ἴδιο
παιχνίδι. Κάθε σπουδαία καὶ χωριστὴ προσωπικότητα νοσταλγεῖ τὴν
ἱεραρχικὴ κοινωνία τῆς συντήρησης, ἡ ὁποία ὅμως εἴτε ἀδιαφορεῖ
πλήρως ἀπέναντι σὲ τέτοια πρόσωπα, εἴτε τὰ ἀπορρίπτει σκαιῶς.
«Δὲν ἀγαπῶ τὸν λαό, γιατὶ ἀπ᾿ αὐτὸν βγαίνω», ἀντιτείνει στὴν εὔπο-
ρη, ἐπαναστάτρια φίλη του, ἕνας νεαρὸς ἥρωας ποὺ θὰ διαπρέψη στὸν
ὑπόκοσμο τοῦ ἐγκλήματος.
Ὅπου
σταματάει ἡ σκέψη, ἀρχίζει ἡ ἠθικολογία. Ἀκόμη καὶ ὁ Μαρ-
κήσιος ντὲ Σὰντ δήλωνε ὅτι τὰ φοβερὰ γραπτά του διδάσκουν τὴν ἀ-
ρετή. Ἡ ἀλήθεια τοῦ Φλωμπὲρ εἶναι ἀνυστερόβουλη. Ὅταν ὁ Φρε-
ντερὶκ κληρονομῆ τελικῶς τὸν θεῖο του καὶ ἀνακοινώνη στὴ μητέρα
του ὅτι θὰ ἐγκατασταθῆ στὸ Παρίσι, ἐκείνη τὸν ρωτάει : — Γιὰ νὰ
κάνης τί ; — Τίποτε. —Τί θὲς νὰ γίνης ; — Ὑπουργός, ἀπαντάει ὁ
Φρεντερίκ, δηλαδὴ ἀργόμισθος.
κήσιος ντὲ Σὰντ δήλωνε ὅτι τὰ φοβερὰ γραπτά του διδάσκουν τὴν ἀ-
ρετή. Ἡ ἀλήθεια τοῦ Φλωμπὲρ εἶναι ἀνυστερόβουλη. Ὅταν ὁ Φρε-
ντερὶκ κληρονομῆ τελικῶς τὸν θεῖο του καὶ ἀνακοινώνη στὴ μητέρα
του ὅτι θὰ ἐγκατασταθῆ στὸ Παρίσι, ἐκείνη τὸν ρωτάει : — Γιὰ νὰ
κάνης τί ; — Τίποτε. —Τί θὲς νὰ γίνης ; — Ὑπουργός, ἀπαντάει ὁ
Φρεντερίκ, δηλαδὴ ἀργόμισθος.
Ὁ
Φλωμπὲρ πέθανε ἀπάνω στὸ τραπέζι του, ἐνῶ δούλευε τὸ μέγα
ἀντιμυθιστόρημά του Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ, ἡ κατευθυντήρια ἰδέα τοῦ
ὁποίου διέπει ἐξ ἀρχῆς ὅλο τὸ συγγραφικό του ἔργο : Ὁ νεώτερος ἄν-
θρωπος ἐν γένει, βλάκας καὶ ταυτοχρόνως συμπαθής. Βλάκας γιατὶ
ψάχνει συμπεράσματα καὶ συμπαθής, γιατὶ ἀναγκάζεται νὰ συμφω-
νήση ὅτι κανένα συμπέρασμα δὲν μπορεῖ νὰ τὸν καλύψη. Ἔτσι, τίποτε
ἀντιμυθιστόρημά του Μπουβὰρ καὶ Πεκυσέ, ἡ κατευθυντήρια ἰδέα τοῦ
ὁποίου διέπει ἐξ ἀρχῆς ὅλο τὸ συγγραφικό του ἔργο : Ὁ νεώτερος ἄν-
θρωπος ἐν γένει, βλάκας καὶ ταυτοχρόνως συμπαθής. Βλάκας γιατὶ
ψάχνει συμπεράσματα καὶ συμπαθής, γιατὶ ἀναγκάζεται νὰ συμφω-
νήση ὅτι κανένα συμπέρασμα δὲν μπορεῖ νὰ τὸν καλύψη. Ἔτσι, τίποτε
134
ο φλωμπερ και η ανηψια μου
δὲν ὑπάρχει στὸν
σημερινὸ κόσμο ποὺ νὰ μὴ βρίσκη ἐπαξίως τὴ θέση
του στὸ Μέγα Λεξικὸ τῶν Παραδεδεγμένων Ἰδεῶν. Ἐκεῖνο ποὺ μένει
ἴδιο κι ἀμετάβλητο εἶναι ἡ ἀνθρώπινη ἀνοησία, ὄχι ἡ ἀνηθικότητα, ἡ
ἐλαφρότητα, ἡ ἰδιοτέλεια, ἡ ἀπιστία, ἡ ἀστάθεια. Ὄχι οἱ ἀρετὲς σὲ
ἀντίθεση μὲ τὶς κακίες. Ἡ ἀνθρώπινη βλακεία δὲν ἔρχεται σὲ ἀντίθεση
μὲ τὴν εὐφυία καὶ τὰ λοιπὰ προτερήματα, εἶναι ἁπλῶς καταστατικὸ
στοιχεῖο τῆς νεώτερης ψυχῆς. Ἐξ οὗ καὶ ἡ μεγαλειώδης ἀποτυχία
τοῦ Ἀνθρώπου χωρὶς ἰδιότητες μέσα στὸ σπήλαιο τῆς αἱμομιξίας.
του στὸ Μέγα Λεξικὸ τῶν Παραδεδεγμένων Ἰδεῶν. Ἐκεῖνο ποὺ μένει
ἴδιο κι ἀμετάβλητο εἶναι ἡ ἀνθρώπινη ἀνοησία, ὄχι ἡ ἀνηθικότητα, ἡ
ἐλαφρότητα, ἡ ἰδιοτέλεια, ἡ ἀπιστία, ἡ ἀστάθεια. Ὄχι οἱ ἀρετὲς σὲ
ἀντίθεση μὲ τὶς κακίες. Ἡ ἀνθρώπινη βλακεία δὲν ἔρχεται σὲ ἀντίθεση
μὲ τὴν εὐφυία καὶ τὰ λοιπὰ προτερήματα, εἶναι ἁπλῶς καταστατικὸ
στοιχεῖο τῆς νεώτερης ψυχῆς. Ἐξ οὗ καὶ ἡ μεγαλειώδης ἀποτυχία
τοῦ Ἀνθρώπου χωρὶς ἰδιότητες μέσα στὸ σπήλαιο τῆς αἱμομιξίας.
« Ὄχι
συμπεράσματα» ! Διότι στὰ συμπεράσματα στηρίζονται οἱ θεραπευτικὲς ἀγωγὲς καὶ ἡ
θεραπεία γεννάει νέες παθήσεις. Ἐκεῖνο ποὺ δὲν χωράει στὸ Ἀνοητολόγιο τοῦ
Φλωμπὲρ εἶναι ἀκριβῶς ὅ,τι δὲν χωράει στὸ φανταστικὸ τῆς σύγχρονης κοινωνίας. Ὁ βίος ἑνὸς
ἁγί-
ου, φέρ᾿ εἰπεῖν, ὄχι ὅμως καὶ οἱ ἀναγνῶστες του.
ου, φέρ᾿ εἰπεῖν, ὄχι ὅμως καὶ οἱ ἀναγνῶστες του.
Οἱ
κοινωνίες τοῦ βιβλίου ἔγραψαν πολλὰ καὶ διάφορα πάνω στὸν
Φλωμπέρ. Μὲ τὸν ἕνα ἢ ἄλλον τρόπο ἀναφέρονταν στὸ ἔργο του ὡς
ἀρχὴ καὶ τέλος τοῦ βιβλίου. Παρὰ τὰ σπουδαῖα ἔργα ποὺ ἐκπήγασαν
ἀπὸ τὸν Φλωμπέρ, μικροὶ καὶ μεγάλοι εἶχαν ἀρχίσει νὰ προαισθάνω-
νται ὅτι ἡ θρησκεία τοῦ βιβλίου, ἡ λατρεία τοῦ «ὕφους», μ᾿ ἕναν
λόγο ἡ λογοτεχνία, εἶχε ὁλοκληρώσει τὸν κύκλο της. Δὲν ἄντεχε
ἄλλο στὸν ἀθέμιτο ἀνταγωνισμὸ πρὸς τὴν πραγματικότητα.
Φλωμπέρ. Μὲ τὸν ἕνα ἢ ἄλλον τρόπο ἀναφέρονταν στὸ ἔργο του ὡς
ἀρχὴ καὶ τέλος τοῦ βιβλίου. Παρὰ τὰ σπουδαῖα ἔργα ποὺ ἐκπήγασαν
ἀπὸ τὸν Φλωμπέρ, μικροὶ καὶ μεγάλοι εἶχαν ἀρχίσει νὰ προαισθάνω-
νται ὅτι ἡ θρησκεία τοῦ βιβλίου, ἡ λατρεία τοῦ «ὕφους», μ᾿ ἕναν
λόγο ἡ λογοτεχνία, εἶχε ὁλοκληρώσει τὸν κύκλο της. Δὲν ἄντεχε
ἄλλο στὸν ἀθέμιτο ἀνταγωνισμὸ πρὸς τὴν πραγματικότητα.
*
Παραμένει ἀνεξίτηλο
στὴ μνήμη μου τὸ θέαμα τῆς χρυσῆς νεολαίας
ποὺ πανηγύριζε πλάι στὸ παλιὸ Ντραγκστὸρ τοῦ Σαὶν Ζερμαὶν κατὰ
τὴν ἐκλογικὴ νίκη τοῦ Ζισκὰρ ντ᾿ Ἐσταίν, τὸ 1974. Στὰ μάτια μας,
αὐτὴ ἡ «προωθημένη» εἰκόνα τῆς νεολαίας ἀποτελοῦσε ἀσυγχώρητη
ἀνορθογραφία, ἦταν σὰν νὰ σπούδαζες πληροφορική. Ἐμεῖς γνωρί-
ζαμε τὸ Καρτιὲ Λατέν, περιοχὴ κινημάτων καὶ συλλαλητηρίων, τό-
πο καφενείων καὶ βιβλιοπωλείων, ὅπου συναντοῦσες ὅλα τὰ τραντα-
χτὰ ὀνόματα τῶν διανοουμένων τῆς ἐποχῆς. Μποροῦσες νὰ πλησιά-
σης καὶ νὰ τοὺς μιλήσης, ἔστω κι ἂν τοὺς περισσότερους τοὺς παρα-
κολουθοῦσες στὶς παραδόσεις τους.
ποὺ πανηγύριζε πλάι στὸ παλιὸ Ντραγκστὸρ τοῦ Σαὶν Ζερμαὶν κατὰ
τὴν ἐκλογικὴ νίκη τοῦ Ζισκὰρ ντ᾿ Ἐσταίν, τὸ 1974. Στὰ μάτια μας,
αὐτὴ ἡ «προωθημένη» εἰκόνα τῆς νεολαίας ἀποτελοῦσε ἀσυγχώρητη
ἀνορθογραφία, ἦταν σὰν νὰ σπούδαζες πληροφορική. Ἐμεῖς γνωρί-
ζαμε τὸ Καρτιὲ Λατέν, περιοχὴ κινημάτων καὶ συλλαλητηρίων, τό-
πο καφενείων καὶ βιβλιοπωλείων, ὅπου συναντοῦσες ὅλα τὰ τραντα-
χτὰ ὀνόματα τῶν διανοουμένων τῆς ἐποχῆς. Μποροῦσες νὰ πλησιά-
σης καὶ νὰ τοὺς μιλήσης, ἔστω κι ἂν τοὺς περισσότερους τοὺς παρα-
κολουθοῦσες στὶς παραδόσεις τους.
135
μεροσ α΄: δοκιμια και ομιλιεσ
Δὲν
εἶναι τὸ ἴδιο νὰ διαβάζης τὸν Φλωμπὲρ στὴν Ἀθήνα καὶ στὸ
Παρίσι. Ὅταν οἱ λέξεις τοῦ μυθιστορήματος γίνωνται συγκεκριμένα
πράγματα στὴ συνείδηση τοῦ νεαροῦ φοιτητῆ τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿70,
καὶ ἀνηφορίζη τὴν ὁδὸ Σαὶν Ζάκ, δηλαδὴ τὸν ἴδιο δρόμο ποὺ ἔπαιρνε
ὁ Φρεντερὶκ γιὰ νὰ πάη στὴν πλατεία Σουφλό, μπρὸς ἀπὸ τὸ Πάν-
θεον, ἀπὸ ὅπου ξεκινοῦσαν οἱ διαδηλώσεις καὶ τὰ γύρω καφενεῖα
γέμιζαν ἀπὸ φοιτητὲς καὶ πολιτικὲς συζητήσεις, εἶναι φυσικὸ νὰ
χάνη τὸν μπούσουλα τοῦ χρόνου. Στὴν ἴδια πλατεία, ὁ ἐλλογιμώτατος
ἀστροφυσικὸς Φραγκίσκος Ἀραγκὸ εἶχε σύρει τὸ σπαθί του καὶ ὁρ-
μήσει πρῶτος καταπάνω στὰ ὁδοφράγματα τῶν ἐπαναστατῶν. Εἶναι
ὄντως ἀνατριχιαστικὸ τὸ μίσος ποὺ ἔτρεφαν οἱ ἀστοὶ γιὰ τοὺς χυδαί-
ους προλετάριους ποὺ χάλαγαν τὴ σάλτσα, ὅπως ἄλλωστε καὶ ἡ νε-
ολαία τῶν Δεκεμβριανῶν γιὰ τοὺς ἀστούς.
Παρίσι. Ὅταν οἱ λέξεις τοῦ μυθιστορήματος γίνωνται συγκεκριμένα
πράγματα στὴ συνείδηση τοῦ νεαροῦ φοιτητῆ τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿70,
καὶ ἀνηφορίζη τὴν ὁδὸ Σαὶν Ζάκ, δηλαδὴ τὸν ἴδιο δρόμο ποὺ ἔπαιρνε
ὁ Φρεντερὶκ γιὰ νὰ πάη στὴν πλατεία Σουφλό, μπρὸς ἀπὸ τὸ Πάν-
θεον, ἀπὸ ὅπου ξεκινοῦσαν οἱ διαδηλώσεις καὶ τὰ γύρω καφενεῖα
γέμιζαν ἀπὸ φοιτητὲς καὶ πολιτικὲς συζητήσεις, εἶναι φυσικὸ νὰ
χάνη τὸν μπούσουλα τοῦ χρόνου. Στὴν ἴδια πλατεία, ὁ ἐλλογιμώτατος
ἀστροφυσικὸς Φραγκίσκος Ἀραγκὸ εἶχε σύρει τὸ σπαθί του καὶ ὁρ-
μήσει πρῶτος καταπάνω στὰ ὁδοφράγματα τῶν ἐπαναστατῶν. Εἶναι
ὄντως ἀνατριχιαστικὸ τὸ μίσος ποὺ ἔτρεφαν οἱ ἀστοὶ γιὰ τοὺς χυδαί-
ους προλετάριους ποὺ χάλαγαν τὴ σάλτσα, ὅπως ἄλλωστε καὶ ἡ νε-
ολαία τῶν Δεκεμβριανῶν γιὰ τοὺς ἀστούς.
Ὁ
Μπουβὰρ καὶ ὁ Πεκυσὲ συναντιοῦνται σ᾿ ἕνα παγκάκι τῆς συμ-
βολῆς τῶν Gobelins ἀπ᾿ ὅπου ξεκινάει σήμερα τὸ Βουλεβάρτο Ἀρα-
γκό. Ἐκεῖ συναντοῦσε ἡ ρωμαντικὴ παρέα μας τὸν Σέρβο Ντούσαν
καὶ ἄκουγε τὶς ἀφηγήσεις ἑνὸς πραγματικοῦ ἀνθρώπου ποὺ δὲν τὸν
εἶχε καταπιεῖ τὸ τεχνολογικὸ πνεῦμα, ὅπως θὰ ἔλεγε κι ὁ Σάρτρ.
βολῆς τῶν Gobelins ἀπ᾿ ὅπου ξεκινάει σήμερα τὸ Βουλεβάρτο Ἀρα-
γκό. Ἐκεῖ συναντοῦσε ἡ ρωμαντικὴ παρέα μας τὸν Σέρβο Ντούσαν
καὶ ἄκουγε τὶς ἀφηγήσεις ἑνὸς πραγματικοῦ ἀνθρώπου ποὺ δὲν τὸν
εἶχε καταπιεῖ τὸ τεχνολογικὸ πνεῦμα, ὅπως θὰ ἔλεγε κι ὁ Σάρτρ.
Ἐπὶ
ἑκατὸ χρόνια, τὸ Παρίσι παρουσίαζε τὸ ἴδιο πάνω κάτω σκη-
νικό. Ἂν μάλιστα σκεφθῆ κανεὶς ὅτι τὰ πρῶτα χρόνια της δεκαετίας
τοῦ ᾿70 κυκλοφοροῦσαν ἀκόμη ἀντίτυπα τῆς περίφημης, πρώτης καὶ
ὁριστικῆς ἔκδοσης τοῦ L. Conard μὲ τὴν ὡραία γραμματοσειρὰ στὸ
ἁδρὸ καὶ ἡμιδιαφανὲς χαρτί, θὰ νοιώση τί ρίγος μποροῦσε νὰ προκαλῆ
ἀκόμη ἡ λογοτεχνία, ἔστω κι ἂν οἱ μαρξιστὲς ἐπαναστάτες τῆς ἐπο-
χῆς τὴν θεωροῦσαν μᾶλλον «ἀστικὴ» καὶ συνεπῶς ἀντιδραστικὴ ἐ-
νασχόληση. Εἴτε τὸ ξέραμε, εἴτε ὄχι, ἐπαναστάτες καὶ αἰσθητές,
ἤμασταν ὅλοι ὄψιμες προβολὲς ἑνὸς τελειωμένου κόσμου, τὸ τέλος
τοῦ ὁποίου εἶχε προτυπωθεῖ μὲς στὰ βιβλία τοῦ Φλωμπέρ.
νικό. Ἂν μάλιστα σκεφθῆ κανεὶς ὅτι τὰ πρῶτα χρόνια της δεκαετίας
τοῦ ᾿70 κυκλοφοροῦσαν ἀκόμη ἀντίτυπα τῆς περίφημης, πρώτης καὶ
ὁριστικῆς ἔκδοσης τοῦ L. Conard μὲ τὴν ὡραία γραμματοσειρὰ στὸ
ἁδρὸ καὶ ἡμιδιαφανὲς χαρτί, θὰ νοιώση τί ρίγος μποροῦσε νὰ προκαλῆ
ἀκόμη ἡ λογοτεχνία, ἔστω κι ἂν οἱ μαρξιστὲς ἐπαναστάτες τῆς ἐπο-
χῆς τὴν θεωροῦσαν μᾶλλον «ἀστικὴ» καὶ συνεπῶς ἀντιδραστικὴ ἐ-
νασχόληση. Εἴτε τὸ ξέραμε, εἴτε ὄχι, ἐπαναστάτες καὶ αἰσθητές,
ἤμασταν ὅλοι ὄψιμες προβολὲς ἑνὸς τελειωμένου κόσμου, τὸ τέλος
τοῦ ὁποίου εἶχε προτυπωθεῖ μὲς στὰ βιβλία τοῦ Φλωμπέρ.
Κέντρο
τῆς Αἰσθηματικῆς
Ἀγωγῆς εἶναι
ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1848 καὶ ἡ ὠμὴ κατάληξή της, δύο χρόνια ἀργότερα.
Πρόκειται γιὰ τὴν καθαρτικὴ
πυρὰ μὲς ἀπὸ τὴν ὁποία καλοῦνται νὰ περάσουν ὅλοι ἀνε-
ξαιρέτως οἱ ἥρωες τοῦ μυθιστορήματος, δηλαδὴ οἱ μικρὲς καὶ μεγά-
λες ἐνσαρκώσεις τῶν ἰδεῶν τῆς ἐποχῆς.
ξαιρέτως οἱ ἥρωες τοῦ μυθιστορήματος, δηλαδὴ οἱ μικρὲς καὶ μεγά-
λες ἐνσαρκώσεις τῶν ἰδεῶν τῆς ἐποχῆς.
136
ο φλωμπερ και η ανηψια μου
Τὸ
ἐπιμύθιο τοῦ Φλωμπὲρ εἶναι ἀδυσώπητο : Ὁ ἄνθρωπος, ἤτοι ὁ ἀστός, δὲν εἶναι
ποτὲ στὸ ὕψος τῆς Ἰδέας. Ἄρα ἡ πολιτικὴ ἐξ ὀνόμα-
τος τῶν Ἰδεῶν εἶναι ἀδιέξοδη. Μένει ἡ ζωὴ τοῦ θηλαστικοῦ μὲ τὶς χίλιες καὶ δυὸ ἔγχρωμες ἰδέες.
τος τῶν Ἰδεῶν εἶναι ἀδιέξοδη. Μένει ἡ ζωὴ τοῦ θηλαστικοῦ μὲ τὶς χίλιες καὶ δυὸ ἔγχρωμες ἰδέες.
Μετὰ
ἀπὸ τὴν παρένθεση τῶν μεγάλων πολιτικῶν ἰδεολογιῶν τοῦ
20οῦ αἰώνα, ἡ Εὐρώπη κατέληξε στὴν ἴδια διαπίστωση. Δὲν θὰ ξεχά-
σω ποτὲ τὴν ἀπάντηση τοῦ σοσιαλιστῆ Ζοσπέν, κατὰ τὶς προεδρικὲς
ἐκλογὲς τοῦ 2004, πρὸς ἕναν πατέρα τῆς γενιᾶς μας ποὺ τὸν ρωτοῦ-
σε τί στάδιο πολιτικῆς δραστηριότητας ἀπέμενε γιὰ τὰ παιδιά μας :
«Μὰ ἡ ἀνθρωπιστικὴ δράση στὶς φτωχὲς περιοχὲς τοῦ πλανήτη !»
20οῦ αἰώνα, ἡ Εὐρώπη κατέληξε στὴν ἴδια διαπίστωση. Δὲν θὰ ξεχά-
σω ποτὲ τὴν ἀπάντηση τοῦ σοσιαλιστῆ Ζοσπέν, κατὰ τὶς προεδρικὲς
ἐκλογὲς τοῦ 2004, πρὸς ἕναν πατέρα τῆς γενιᾶς μας ποὺ τὸν ρωτοῦ-
σε τί στάδιο πολιτικῆς δραστηριότητας ἀπέμενε γιὰ τὰ παιδιά μας :
«Μὰ ἡ ἀνθρωπιστικὴ δράση στὶς φτωχὲς περιοχὲς τοῦ πλανήτη !»
Ὁ ἀστικὸς
πολιτισμὸς ἀναπτύχθηκε μέσω τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν καὶ ἡ Ἐπιστήμη προσέδωσε στὴν
Εὐρώπη ὅλο τὸ μεγαλεῖο τῆς παγ-
κόσμιας κυριαρχίας της. Σήμερα, ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ τεχνολογία δὲν εἶναι πλέον τὸ μονοπώλιο τῆς Δύσης. Τὸ ἰδεῶδες τοῦ ἀστοῦ κυριαρ-
χεῖ σὲ παγκόσμια κλίμακα, εἶναι τὸ καθολικὸ ἰδεῶδες της οἰκουμένης, ὁ ἀπόλυτος σκοπὸς τῆς Ἱστορίας.
κόσμιας κυριαρχίας της. Σήμερα, ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ τεχνολογία δὲν εἶναι πλέον τὸ μονοπώλιο τῆς Δύσης. Τὸ ἰδεῶδες τοῦ ἀστοῦ κυριαρ-
χεῖ σὲ παγκόσμια κλίμακα, εἶναι τὸ καθολικὸ ἰδεῶδες της οἰκουμένης, ὁ ἀπόλυτος σκοπὸς τῆς Ἱστορίας.
Ὁ
Φλωμπὲρ εἶδε πρῶτος ὅτι μοῖρα τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδὴ τοῦ
ἀστοῦ, στὶς σύγχρονες δημοκρατίες εἶναι ἡ ὑποταγή του στὸ πράγμα,
ἐξ οὗ καὶ ἡ ἀκατανίκητη ἀλήθεια τοῦ θριαμβεύοντος πραγματισμοῦ.
Ὅ,τι καὶ νὰ κάνη, θὰ ὑπάρχη ἡ κατάσταση τῶν πραγμάτων ποὺ καμ-
ἀστοῦ, στὶς σύγχρονες δημοκρατίες εἶναι ἡ ὑποταγή του στὸ πράγμα,
ἐξ οὗ καὶ ἡ ἀκατανίκητη ἀλήθεια τοῦ θριαμβεύοντος πραγματισμοῦ.
Ὅ,τι καὶ νὰ κάνη, θὰ ὑπάρχη ἡ κατάσταση τῶν πραγμάτων ποὺ καμ-
μία δύναμη δὲν
πρόκειται νὰ μεταβάλη στὴν οὐσία τους, γιατὶ αὐτὸς
εἶναι ὁ πυρήνας τοῦ τεχνικοῦ πολιτισμοῦ. Καμμία ἀπόφαση δὲν ἀ-
ποφασίζει. Καμμία ἐλευθερία δὲν ἐλευθερώνει. Καμμία λογικὴ δὲν
λογικεύεται. Καμμία ἰδέα δὲν εἶναι στὸ ὕψος τῆς Ἰδέας. Ἔκτοτε ἡ
πορεία αὐτὴ συνεχίζεται ἀκάθεκτη. Καὶ ὁ ἄνθρωπος-πράγμα ἔχει
λαμπρὸ μέλλον στὴν πράσινη ἐποχὴ τῆς ἐπικοινωνίας.
εἶναι ὁ πυρήνας τοῦ τεχνικοῦ πολιτισμοῦ. Καμμία ἀπόφαση δὲν ἀ-
ποφασίζει. Καμμία ἐλευθερία δὲν ἐλευθερώνει. Καμμία λογικὴ δὲν
λογικεύεται. Καμμία ἰδέα δὲν εἶναι στὸ ὕψος τῆς Ἰδέας. Ἔκτοτε ἡ
πορεία αὐτὴ συνεχίζεται ἀκάθεκτη. Καὶ ὁ ἄνθρωπος-πράγμα ἔχει
λαμπρὸ μέλλον στὴν πράσινη ἐποχὴ τῆς ἐπικοινωνίας.
*
Ἐξετάζω ἕναν ἀπὸ
τοὺς πίνακες συγκριτικῆς χρονολογίας μὲ ἐπίκεν-
τρο τὸν Φλωμπέρ. Καὶ ἀναρωτιέμαι πότε εἰσῆλθε στὰ γράμματά μας, στὴν εὐαισθησία μας, τί ρόλο τάχα διαδραμάτισε, ἂν ὄντως διαδρα-
μάτισε κανέναν ρόλο.
τρο τὸν Φλωμπέρ. Καὶ ἀναρωτιέμαι πότε εἰσῆλθε στὰ γράμματά μας, στὴν εὐαισθησία μας, τί ρόλο τάχα διαδραμάτισε, ἂν ὄντως διαδρα-
μάτισε κανέναν ρόλο.
137
μεροσ α΄: δοκιμια και ομιλιεσ
Στὶς
18 Δεκεμβρίου 1850, ὁ Φλωμπὲρ
βρίσκεται στὴν Ἀθήνα. Στὶς
25 ἐκδράμει ἔφιππος
ὣς τὴν Ἐλευσίνα καὶ τὸν Μαραθώνα. Τὸν Ἰα-
νουάριο 1851 συναντάει τὸν Κανάρη. Στὶς 19 Σεπτεμβρίου ἀρχίζει
τὴν Κυρία Μποβαρύ, ἡ ὁποία θὰ ἐκδοθῆ μὲ τὴ μορφὴ βιβλίου τὸ
1856. Ἡ Αἰσθηματικὴ Ἀγωγὴ ἀρχίζει τὸν Νοέμβριο 1864 καὶ τε-
λειώνει τὸ 1869. Ἡ συγγραφὴ τοῦ Μπουβὰρ καὶ Πεκυσὲ ξεκινάει τὸ
1874 καί, μὲ πολλὲς διακοπὲς ἐνόψει τῶν Πειρασμῶν τοῦ Ἁγίου
Ἀντωνίου καὶ τῶν Τριῶν Διηγήσεων, θὰ συνεχισθῆ ὣς τὴν ἡμέρα τοῦ
θανάτου του, στὶς 8 Μαΐου 1880.
νουάριο 1851 συναντάει τὸν Κανάρη. Στὶς 19 Σεπτεμβρίου ἀρχίζει
τὴν Κυρία Μποβαρύ, ἡ ὁποία θὰ ἐκδοθῆ μὲ τὴ μορφὴ βιβλίου τὸ
1856. Ἡ Αἰσθηματικὴ Ἀγωγὴ ἀρχίζει τὸν Νοέμβριο 1864 καὶ τε-
λειώνει τὸ 1869. Ἡ συγγραφὴ τοῦ Μπουβὰρ καὶ Πεκυσὲ ξεκινάει τὸ
1874 καί, μὲ πολλὲς διακοπὲς ἐνόψει τῶν Πειρασμῶν τοῦ Ἁγίου
Ἀντωνίου καὶ τῶν Τριῶν Διηγήσεων, θὰ συνεχισθῆ ὣς τὴν ἡμέρα τοῦ
θανάτου του, στὶς 8 Μαΐου 1880.
Τὴν
ὥρα ποὺ τὸ Γένος στοιχιζόταν πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς Προόδου,
ταυτίζοντας τὰ γράμματα μὲ τὴν προκοπὴ καὶ τὸν φωτισμὸ τοῦ ἀν-
θρώπου καὶ παντοῦ κυριαρχοῦσε τὸ πρότυπο τοῦ καλοῦ νοικοκύρη,
ὁ Φλωμπὲρ εἶχε ἤδη περιγράψει τὴ μικρότητα τοῦ ἀστοῦ, τὰ ρητο-
ρικὰ συμφέροντα τῆς δημοκρατίας, τὴ δολιότητα τῆς νεώτερης ἐπι-
στήμης. Εἶχε περιγράψει τὸ δημοκρατικὸ πνεῦμα στὴν οὐσία του, ὄχι
ἀπὸ τὴ σκοπιὰ ἑνὸς ξεχασμένου ἢ νικημένου ἰδεώδους, ὅπως π.χ. ὁ
Παπαδιαμάντης, οὔτε ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς κοινωνικῆς ἀνάτασης, ὅπως
οἱ δημοτικιστὲς καὶ οἱ σοσιαλιστὲς συγγραφεῖς μας. Ἀστὸς εἶναι ὁ
προκομμένος νοικοκύρης, ὁ ἄνθρωπος ποὺ κατὰ βάθος μισεῖ τὶς ἰδέ-
ες καὶ τὴ σκέψη καὶ μόνη του μέριμνα εἶναι ἡ καλλιέργεια τῆς ἰδιο-
τελοῦς ἀβουλίας. Ἰδού τὸ θεμέλιο τῆς κοινωνίας τοῦ θεάματος καὶ
τῆς κατανάλωσης ποὺ ἀψήφισαν οἱ νέοι τῶν Δεκεμβριανῶν.
ταυτίζοντας τὰ γράμματα μὲ τὴν προκοπὴ καὶ τὸν φωτισμὸ τοῦ ἀν-
θρώπου καὶ παντοῦ κυριαρχοῦσε τὸ πρότυπο τοῦ καλοῦ νοικοκύρη,
ὁ Φλωμπὲρ εἶχε ἤδη περιγράψει τὴ μικρότητα τοῦ ἀστοῦ, τὰ ρητο-
ρικὰ συμφέροντα τῆς δημοκρατίας, τὴ δολιότητα τῆς νεώτερης ἐπι-
στήμης. Εἶχε περιγράψει τὸ δημοκρατικὸ πνεῦμα στὴν οὐσία του, ὄχι
ἀπὸ τὴ σκοπιὰ ἑνὸς ξεχασμένου ἢ νικημένου ἰδεώδους, ὅπως π.χ. ὁ
Παπαδιαμάντης, οὔτε ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς κοινωνικῆς ἀνάτασης, ὅπως
οἱ δημοτικιστὲς καὶ οἱ σοσιαλιστὲς συγγραφεῖς μας. Ἀστὸς εἶναι ὁ
προκομμένος νοικοκύρης, ὁ ἄνθρωπος ποὺ κατὰ βάθος μισεῖ τὶς ἰδέ-
ες καὶ τὴ σκέψη καὶ μόνη του μέριμνα εἶναι ἡ καλλιέργεια τῆς ἰδιο-
τελοῦς ἀβουλίας. Ἰδού τὸ θεμέλιο τῆς κοινωνίας τοῦ θεάματος καὶ
τῆς κατανάλωσης ποὺ ἀψήφισαν οἱ νέοι τῶν Δεκεμβριανῶν.
Ἐπὶ
ἕναν αἰώνα καὶ περισσότερο φλερτάρει ἡ γλώσσα μας μὲ τὸν
Φλωμπέρ· πλὴν μόνο τώρα φαίνεται νὰ πληροῦνται οἱ προϋποθέσεις
γιὰ νὰ κατανοηθῆ τὸ ἔργο του. Μόνο ποὺ ἡ λογοτεχνία δὲν ἀποτελεῖ
πλέον κέντρο ἀναφορᾶς καὶ ἀδιαμφισβήτητη ἀξία, διότι ἔπαψε νὰ
ρυθμίζη τὴν ἔκφραση, ἡ ὁποία, παρὰ τὴν ἰδιάζουσα ἀτομική της
προέλευση, εἶχε τὸν τρόπο νὰ ἐνσωματώνεται στὸν ἐθνικὸ μύθο καὶ
νὰ γίνεται ἡ Γλώσσα μας, ὁ ὑπερατομικὸς τρόπος σκέψεως καὶ αἰ-
σθήσεως, ἡ κλίμακα τῶν ἀξιῶν, τὸ ἐργαστήριο τῶν κριτηρίων.
Φλωμπέρ· πλὴν μόνο τώρα φαίνεται νὰ πληροῦνται οἱ προϋποθέσεις
γιὰ νὰ κατανοηθῆ τὸ ἔργο του. Μόνο ποὺ ἡ λογοτεχνία δὲν ἀποτελεῖ
πλέον κέντρο ἀναφορᾶς καὶ ἀδιαμφισβήτητη ἀξία, διότι ἔπαψε νὰ
ρυθμίζη τὴν ἔκφραση, ἡ ὁποία, παρὰ τὴν ἰδιάζουσα ἀτομική της
προέλευση, εἶχε τὸν τρόπο νὰ ἐνσωματώνεται στὸν ἐθνικὸ μύθο καὶ
νὰ γίνεται ἡ Γλώσσα μας, ὁ ὑπερατομικὸς τρόπος σκέψεως καὶ αἰ-
σθήσεως, ἡ κλίμακα τῶν ἀξιῶν, τὸ ἐργαστήριο τῶν κριτηρίων.
Ἡ
ποίηση ὡς εἶδος, ἔγραφε ὁ Πάουντ στὸ δοκίμιό του σχετικὰ μὲ
τὸ χρέος τοῦ Τζόυς πρὸς τὸν Φλωμπέρ, εἶναι ἡ κατάφαση τοῦ θετικοῦ.
Ἀντιθέτως, τὸ μυθιστόρημα εἶναι ἡ καταγραφὴ ὅλων ὅσα πρέπει νὰ
τὸ χρέος τοῦ Τζόυς πρὸς τὸν Φλωμπέρ, εἶναι ἡ κατάφαση τοῦ θετικοῦ.
Ἀντιθέτως, τὸ μυθιστόρημα εἶναι ἡ καταγραφὴ ὅλων ὅσα πρέπει νὰ
138
ο φλωμπερ και η ανηψια μου
διαγραφοῦν. Τί
μένει τώρα ἂν διαγράψης τὰ «ἀρνητικὰ» ποὺ ἀπει-
κόνισε ὁ Φλωμπὲρ στὰ μυθιστορήματά του, δὲν βρίσκεται εὔκολα. Ἐξ
οὗ καὶ ἡ τάση μας πρὸς τὴν ἐλαφρότητα τοῦ θετικοῦ. Πνευματικὴ
ζωὴ εἶναι ἡ διαφύλαξη τοῦ θετικοῦ, αὐτοῦ ποὺ κάνει τὸν ἄνθρωπο
ἄνθρωπο. Ἀλλὰ τὸ θετικὸ προδίδει μὲ τὰ πολλὰ τὸ πνεῦμα ποὺ δὲν
εἶναι καθαρὸ καὶ ἀσύμμεικτο. Ὁ Λόγος ὑλοποιεῖ τὸ πνεῦμα, μὰ κάθε
ὑλοποίηση τοῦ Πνεύματος εἶναι αὐτόχρημα καὶ προδοσία του.
κόνισε ὁ Φλωμπὲρ στὰ μυθιστορήματά του, δὲν βρίσκεται εὔκολα. Ἐξ
οὗ καὶ ἡ τάση μας πρὸς τὴν ἐλαφρότητα τοῦ θετικοῦ. Πνευματικὴ
ζωὴ εἶναι ἡ διαφύλαξη τοῦ θετικοῦ, αὐτοῦ ποὺ κάνει τὸν ἄνθρωπο
ἄνθρωπο. Ἀλλὰ τὸ θετικὸ προδίδει μὲ τὰ πολλὰ τὸ πνεῦμα ποὺ δὲν
εἶναι καθαρὸ καὶ ἀσύμμεικτο. Ὁ Λόγος ὑλοποιεῖ τὸ πνεῦμα, μὰ κάθε
ὑλοποίηση τοῦ Πνεύματος εἶναι αὐτόχρημα καὶ προδοσία του.
Ὁ
Φλωμπὲρ εἶναι οἱ ἥρωές του, πάει αὐτό. Ἀλλὰ εἶναι μαζὶ καὶ ὁ
ἐμβληματικὸς ἥρωας τῆς γραφῆς. Ἡ σκληροτράχηλη καλογερικὴ τοῦ
γραψίματος ποὺ θὰ ἔβγαζε στὸ φῶς τὴν καταγωγικὴ μετριότητα τοῦ
νεώτερου ἀνθρώπου, ὅπως ἡ θεολογία ἄλλοτε ἀναδείκνυε τὸ μεγαλεῖο
τοῦ Θεοῦ.
ἐμβληματικὸς ἥρωας τῆς γραφῆς. Ἡ σκληροτράχηλη καλογερικὴ τοῦ
γραψίματος ποὺ θὰ ἔβγαζε στὸ φῶς τὴν καταγωγικὴ μετριότητα τοῦ
νεώτερου ἀνθρώπου, ὅπως ἡ θεολογία ἄλλοτε ἀναδείκνυε τὸ μεγαλεῖο
τοῦ Θεοῦ.
Φλογερὴ
ἀπόνοια εἶναι ὅλο τὸ μυστικὸ τῆς φλωμπερικῆς ψυχῆς.
Ὀκτώβριος 2010
139
Εγγραφή σε:
Σχόλια (Atom)
